Bayrut yagona emas: tarixda yuz bergan 5 ta eng mudxish portlash

4253 10-08-2020 0 Dunyo

Bayrut portida yuz bergan fojia, 130 dan oshiq odamning umriga zomin bo‘ldi va yuz minglab odamlarning boshpanasiz qoldi, miqyosi bilan dunyoni hayratga soldi va hatto yadroviy portlash haqidagi asossiz mish-mishlarga sabab bo‘ldi,  deb yozmoqda "Sof.uz" nashri.

Ammo yuzlab vafot etgan, mahallalar va butun shaharlarni vayron qilgan portlashlar nafaqat geosiyosat tufayli, balki odamlarning xatosi va xavfsizlik qoidalarining buzilishi tufayli ham yuz berishi mumkin.

Bayrutdagi portlash sabablarini tekshirish davom etmoqda, ammo rasmiylar beparvolikni asosiy versiya sifatida ko‘rib chiqmoqdalar. BBC rus xizmati portlovchi moddalar ishtirokidagi beshta yirik yadroviy bo‘lmagan ofatlarni yana bir bor eslatmoqda.

Ularning barchasi vaziyatlarning halokatli tasodifiyligi va odamlarning xatolari tufayli - tashlab qo‘yilgan sigaret qoldig‘idan uchuvchining xatosiga qadar bo‘lgan, ammo ular bir vaqtning o‘zida urush mish-mishlariga sabab bo‘lgan va jiddiy siyosiy oqibatlarga olib kelgan.

 

Halifaksdagi to‘qnashuv (1917)

Halifaks deyarli to‘liq vayron bo‘lgan edi. Foto: Getty Images 

1917 yil 6 dekabrda Kanadaning Yangi Shotlandiya provinsiyasida Halifaks portiga kiraverishda ikkita xorijiy kema to‘qnashdi - Nyu-Yorkdan Bordoga portlovchi moddalar olib ketayotgan «Monblan» fransuz harbiy kemasi Belgiyaga oziq-ovqat tashiyotgan norveglarning «Imo» kemasi bilan to‘qnashadi.

«Monblan» portga kirayotgan, «Imo» esa tezlikni oshirib uni tark etayotgan edi. Ikkala kemaning ekipajlari yo‘l berish kerakligini sezdi va juda yaqin kelib qoldi. Dastlab to‘qnashuvning oldini oldi, ammo keyin «Imo» fransuz transportiga urildi, bu esa benzinning oqib ketishiga olib keldi.

To‘qnashuvdan keyin bir parcha uchqun paydo bo‘ldi, benzin bug‘lari yondi va kemada boshlangan yong‘in misli ko‘rilmagan kuchli portlashga olib keldi. Shaharning shimoliy qismi xarobaga aylandi. Portlash natijasida qariyb 2 ming kishi, jumladan vayron bo‘lgan maktab binolarida yuzlab bolalar va o‘spirinlar halok bo‘ldi. Hammasi bo‘lib, 10 minggacha odam jarohat olgan. Singan oynalarning parchalari qariyb 600 kishini yarador qildi va derazadan olovni tomosha qilganlarning ko‘plari ko‘rish qobiliyatini yo‘qotishdi.

Kanadalik tarixchi Jek Uaytning fikricha, Halifaksdagi fojia yadroviy qurol paydo bo‘lishidan oldin tarixdagi eng kuchli portlash bo‘lib, uning kuchi besh parametr - qurbonlar soni, portlash kuchi, yo‘q qilish radiusi, portlovchi moddalar hajmi va yo‘q qilingan mulkning umumiy qiymati bo‘yicha o‘lchangan.

“Biz ko‘chalar va so‘qmoqlar bo‘ylab yurdik. Bu yerda va u yerda (hamma joyda) jasadlar bor edi. Atrofdagi hamma narsa tutun tufayli qorong‘i bo‘lib qoldi yoki yonayotgan axlatga tushib ketdi”, - deya eslaydi fojia kuni shaharga kelgan shifokor.

Portlashdan so‘ng darhol Halifaks nemis bombardimonlari va nemis josuslarining xatti-harakatlari haqidagi mish-mishlar bilan to‘ldi. Kasalxonada bo‘lgan norvegiyalik parovozning shturmchisi hibsga olingan va undan norvegiyalik bo‘lib chiqqan “nemischa xat” musodara qilingan.

Uzoq davom etgan sud qaroriga ko‘ra, ikkala kemaning ekipajlari to‘qnashuv uchun teng aybdor deb topilgan.

 

Oppau fabrikasida portlash (1921)

Foto: Getty Images 

1921 yilda Germaniyaning Oppau shahridagi BASF konserni kimyoviy zavodi portlovchi moddalar, zaharli gazlar va o‘g‘itlar - ammoniy sulfat va nitrat aralashmasi (ikkinchisi ammiak selitra deb ham ataladi - seshanba kuni Bayrutda portlagan aynan shu modda) ishlab chiqarish markazi bo‘lgan.

O‘g‘itlar loy chuqurida saqlangan. Ishchilarni karerga yuborish juda xavfli edi - ularni tiriklayin ko‘mib yuborishi mumkin edi. Shu sababli, o‘g‘itlar uning portlash qobiliyatiga ega bo‘lishiga qaramay, kichik portlashlardan foydalanib, karerdan chiqarildi.

1921 yil 21 sentyabrda bunday operatsiya omborxonadagi o‘g‘itlar zaxirasini - 4,5 ming tonna ammoniy sulfat va nitratni portlashga olib keldi. Biroq, ba’zi ekspertlarning fikriga ko‘ra, bu zaxiralarning ozgina qismi - taxminan 10% portlashi mumkin edi.

Turli manbalarga ko‘ra, portlash natijasida 500 dan 600 gacha odam halok bo‘lgan, deyarli 2 ming kishi yaralangan va ishlayotgan shaharning to‘rtdan uch qismi yo‘q qilingan. Portlash joyidan o‘nlab kilometr uzoqlikda joylashgan aholi punktlari ham jiddiy vayronagarchiliklarga duch keldi.

"O‘ttiz olti soat o‘tgach, Badishe zavodidagi kraterga o‘xshash teshikdan yaradorlarning nolalari va yig‘ilari eshitilmoqda", deb yozgan edi The New York Times ofatdan ikki kun o‘tgach.

Ammo Oppau shahrida 20 ming marta kichik portlashlar amalga oshirildi va 1921 yil sentyabr oyida noto‘g‘ri bo‘lgan narsalar haqida turli xil ma’lumotlar mavjud. Ushbu omillar orasida yozning haddan tashqari issiqligi, o‘g‘itni saqlash va qayta ishlashdagi xatolar, shuningdek ammiakli selitratning detonatsiya sig‘imi kam baholanishi ham bor edi.

 

Port-Chikagodagi portlash (1944)

Foto: Getty Images 

1944 yil 17 iyul kuni kechqurun, Ikkinchi Jahon urushi avjiga chiqqanida, dengizchilar AQShning Port-Chikagodagi (Kaliforniya shtati) ikkita kemasiga 10 kilogramm o‘q-dorilar, shu jumladan portlovchi moddalar va bomba yuklashdi.

Bir payt Bayrut portidagiga qaraganda ancha kuchli bo‘lgan kemalarning birida aql bovar qilmaydigan kuch portlashi yuz berdi. Ikkala kemada ham 320 nafar dengizchi halok bo‘lgan. Portlash, shuningdek, Port-Chikagodagi kichik shaharni deyarli yo‘q qildi. 390 kishi jarohatlangan. O‘lgan dengizchilarning jasadlari portlash joyidan bir mil uzoqlikda topilgan.

“Barcha binolar tanib bo‘lmaydigan darajada buzilib ketgan. Barcha oynalar singan. Men ushbu voqeani shaharda vayronalar omborida qoldirilgan yagona yozuv mashinkasida yozishga harakat qilyapman ", deb yozdi voqea joyidan San-Francisco Chronicle muxbiri.

Avgust oyi boshida port qayta ish boshlaganida, 258 qora tanli dengizchi yana bir portlashdan qo‘rqib, o‘q-dorilarni yuklashdan bosh tortishdi - bu voqea tarixga "Port- Chikagodagi isyon" nomi bilan kirdi. Ular portlovchi moddalarni yuklash uchun yuborilishidan oldin hech qanday tayyorgarlik ko‘rmaganliklarini aytishdi.

Qo‘mondonlik ularning harakatlarini buyruqqa bo‘ysunmaslik sifatida ko‘rishini e’lon qilgach, 208 dengizchi o‘z ishlariga qaytishdi. Keyinchalik ular dengiz flotidan sharmandali ravishda ishdan bo‘shatildi.

Qolgan 50 kishi rad etib, harbiy sudga kelishdi. Ularga 8 yildan 15 yilgacha og‘ir mehnat jazosi berildi. Ikki yildan so‘ng, muddat qisqartirildi va ko‘pchilik ozod qilindi. 1999 yilda Prezident Bill Klinton 50 nafar sudlangan dengizchining tirik qolgan yagona odamni rasman avf etdi.

Tergov hech qachon portlashning aniq sababini aniqlay olmagan.

 

Texas shahridagi portlash (1947)

Foto: Getty Images 

Texas Siti porti fojiasi, Oppau va Bayrutdagi falokatlar bilan bir qatorda, eng yomon o‘g‘it portlashlaridan biridir. Qurbonlar soni bo‘yicha bu AQSh tarixidagi eng yirik texnogen halokat bo‘lib qolmoqda.

Portlash 1947 yil 16 aprelda «Grankan» fransuz kemasiga o‘g‘it yuklanyotganda yong‘in natijasida sodir bo‘ldi. Yong‘in boshlanganda, kemaga 2 ming tonnadan ortiq ammiakli selitra yuklangan.

Grankan portlashi yaqin atrofdagi kemalarda portlashga va qirg‘oqdagi neftni qayta ishlash zavodlariga o‘t ketishiga sabab bo‘ldi. Og‘irligi 1,5 tonna bo‘lgan fransuz kemasining langari portlash sodir bo‘lgan joydan uch kilometrdan ko‘proq masofada topildi.

Tabiiy ofat natijasida 580 dan oshiq odam vafot etdi, ulardan 27 nafari o‘t o‘chiruvchilar va uch nafari ko‘ngillilar, 3,5 mingdan ortiq odam jarohatlangan.

Fojianing ba’zi guvohlari portlashdan «qo‘ziqorin» tufayli uni SSSR tomonidan uyushitirilgan yadroviy hujum deb eslashadi.

Tergov shuni ko‘rsatdiki, sigareta yong‘inga olib kelgan. Qo‘shimcha omillar o‘g‘itlarni saqlash paytida xavfsizlik qoidalarining buzilishi va Grankandagi yong‘inni o‘chirishda yuz bergan xatolar edi.

Portlash qurbonlari AQSh tarixida birinchi darajali harakatlarni federal hukumatga qarshi sudga berishdi. Sud da’voni qondirmadi, ammo Kongress kompensatsiya to‘g‘risidagi qonunni qabul qildi.

 

Tyanszindagi portlash (2015)

Foto: Getty Images 

Tyanszin portidagi portlash, halokatli qurbonlar soni bo‘yicha sanoat kimyoviy moddalar bilan bog‘liq bo‘lgan eng halokatli tabiiy ofatlar qatoriga kiradi, garchi bu bizning ro‘yxatimizdagi boshqalarga qaraganda ancha kam bo‘lsa ham.

2015 yil 12 avgustda yarim daqiqa farq bilan ikkita portlash sodir bo‘ldi. Bularning barchasi mahalliy portda qizib ketgan idishlarni quyoshda yonishi bilan boshlandi va yong‘in omborxonalarda ammiak selitrasi va boshqa kimyoviy moddalarning portlashiga olib keldi.

Natijada 173 kishi, jumladan 104 o‘t o‘chiruvchi va 11 politsiya xodimi halok bo‘ldi. Shuningdek, 798 kishi, asosan omborlar yaqinidagi ko‘p qavatli uylarning aholisi jabrlandi. Portlashlar va yong‘inlar 12 mingdan ortiq mashinani yo‘q qildi.

2016 yilda Tyanszin shahridagi sud omborlarga ega bo‘lgan logistika kompaniyasi rahbarini ikki yilga kechiktirish bilan o‘lim jazosiga hukm qildi. U portga zaharli va portlovchi kimyoviy moddalarni noqonuniy joylashtirish uchun pora berganlikda aybdor deb topildi.

Yana 48 mahalliy amaldor va xususiy kompaniyalar ishchilari pora olish, xizmat vakolatlarini suiiste’mol qilish va xizmat vakolatlarini suiiste’mol qilganlikda ayblanib qamalgan.

Bu ka'bi muhim xabar va yangiliklar bilan Telegram kanalimizda  birinchilardan ta'nishib boring!